كلسیم
كلسیم متداولترین ماده معدنی در بدن بوده و مقدار مورد نیاز آن در جیره بیشتر از سایر مواد معدنی است. نیاز بالای كلسیم در جوجه های در حال رشد ، ناشی از نیاز بالا به این عنصر برای معدنی شدن اسكلت است. در پرندگان ماده تخمگذار ، بیشترین مقدار كلسیم جیره ، برای ساخته شدن پوسته تخم به كار می رود. از نظر تغذیه ای كلسیم مسئله ساز ترین ماده معدنی است. همچنین بیشتر خوراكها كمبود كلسیم دارند. به علاوه كلسیم فعالترین عنصر معدنی از نظر متابولیكی است و متابولیسم آن به شدت كنترل می شود.
كلسیم بیش از یك سوم كل محتوای مواد معدنی را در پرنده بالغ تشكیل میدهد. استخوان وظایف ساختمانی و متابولیكی مهمی را بر عهده دارد. از نظر متابولیسمی ، استخوانها ذخایر متغییری از كلسیم و فسفر را فراهم می كنند. فسفات كلسیم باعث استحكام ساختمانی استخوان می شود ، با این حال در صورت نیاز سایر بافتها به مواد معدنی ، به سهولت حل میگردد. اگر كلسیم جیره غذایی پرنده كافی نباشد ممكن است مقدار و تراكم كلسیم موجود در استخوانها كاهش یابد و در نتیجه تخمگذاری كم و یا متوقف شود. كلسیم منتقل شده از استخوانها و كلسیم تامین شده از جیره ، از طریق غدد پوسته ساز گرفته شده و برای تشكیل پوسته ، به داخل مایع درون حفره غدد پوسته ساز ترشح می شود. حركت كلسیم از استخوانها باعث آزاد شدن فسفر نیز می شود كه مقداری از آن دفع میگردد. بنابراین تشكیل پوسته تخم ، نیاز به فسفر را افزایش می دهد. البته این افزایش خیلی كمتر از افزایش در نیاز به كلسیم است.
مقدار كلسیم مورد نیاز در جیره برای به حداكثر رساندن معدنی شدن و استحكام استخوانها و پوسته تخم بیشتر از كلسیم مورد نیاز برای سایر اعمال است. نیاز به كلسیم برای نگهداری در بدن پرنده برابر مقدار كلسیم مورد نیاز برای جایگزینی مقدار كلسیمی است كه روزانه از طریق منابع داخلی از دست می رود. كلسیم داخلی بیشتر از طریق مدفوع و ادرار از دست می رود. احتیاجات پرندگان به كلسیم برای نگهداری به طور كلی مشخص نشده ولی كمتر از 2/0 درصد جیره در پرندگان بالغ است. در صورت پایین بودن سطوح فسفر ممكن است نیاز به كلسیم از02/0 در صد نیز كمتر باشد. احتیاج به كلسیم در اوایل زندگی یعنی زمانی كه سرعت رشد اندامها در بالاترین حد است ، بیشترین مقدار بوده و همچنان كه وزن بدن به وزن بلوغ می رسد كاهش می یابد. خوراكهای طبیعی اكثر گونه های پرندگان دانه خوار حاوی مقادیر ناكافی كلسیم برای رشد اسكلت می باشند از این رو معمولا پرندگان بالغ جوجه های خود را با منابع غنی از كلسیم موجود در پوسته نرم تنان و پوسته های تخم و تكه های استخوان كامل می كنند.
افزایش كلسیم مورد نیاز برای تولید تخم را میتوان از تعداد تخم گذاشته شده، مقدار كلسیم موجود در تخمها و الگوی تخمگذاری ( به عنوان مثال ، هر روز ، یك روز در میان) برآورد كرد. استخوانها به عنوان منبعی برای تامین احتیاجات روزانه كلسیم عمل می نمایند به طوری كه نیاز پرندگانی كه یك روز در میان تخم می گذارند تقریبا نصف نیاز پرندگانی است كه تخمهای با همان اندازه ، ولی هر روز تولید می كنند. پرندگان كوچك نسبت به پرندگان بزرگتر ، تخم بزرگتری تولید می كنند و تخمهای كوچك به نسبت ، پوسته بیشتری دارند. از این رو پرندگان كوچك نسبت به پرندگان بزرگتر برای تولید تخم به كلسیم بیشتری نیاز دارند . به همین ترتیب ، گونه های زودرس معمولا نسبت به گونه های دیررس با جثه مشابه ، تخمهای درشت تری می گذارند و در نتیجه به كلسیم بیشتری نیاز دارند. تعداد تخمی كه میتواند با استفاده از همه كلسیم موجود در كل اسكلت یك پرنده ساخته شود در حدود 5 عدد برای سهره است.
كمبود كلسیم ممكن است ناشی از سطوح پایین آن در جیره غذایی یا وجود فسفر اضافی در آن باشد. مقادیر ناكافی ویتامین D ، با آسیب رساندن به جذب كلسیم و تشكیل استخوان ، باعث كمبود ثانویه كلسیم میگردد. افزایش كلسیم جیره بیش از سطح طبیعی مورد نیاز پرنده باعث بهبود علایم كمبود می شود ولی این كمبود ثانویه را برطرف نمی كند.
پرندگان بالغی كه از جیره ای با كمبود كلسیم ، مصرف می كنند ، كلسیم موجود در استخوانها را با سرعتی سریعتر از ذخیره آن منتقل می كنند. در نهایت استخوانها ضعیف شده و متخلخل می شوند. محتوای خاكستر و كلسیم استخوان ، ممكن است بدشكل شده و یا در اثر وزن بدن پرنده ، كشش عضلات یا تنشهای حركتی ، شكسته شوند. تخلیه استخوانهای قشری در پرندگان ماده تخمگذار ، در اثر مصرف جیره ای با كمبود كلسیم به وضعیتی شبیه بیماری (استئوپروزیس) منجر می شود كه در اصطلاح به آن بیماری (قفس رنجوری) گویند. شیوع چنین حالتی در پرندگانی كه چندان فعال نیستند مثل پرندگان موجود در قفس و در استخوانهای بلند پاها ، بسیار شدید است. كمبودهای جزیی كلسیم در پرندگان ماده ، باعث كاهش میزان كلسیمی شدن پوسته تخم می شود. كمبودهای شدیدتر باعث كاهش تولید تخم می شود. كلسیمی كه در طی دوره تخمگذاری از استخوانهای قشری خارج شده است ، در صورت كافی بودن كلسیم جیره میتواند طی دوره یك یا دو هفته ای پس از توقف تخمگذاری ، دوباره جایگزین شود.
كمبود كلسیم در جوجه های در حال رشد ، باعث غیر طبیعی شدن استخوانها ، لنگش ، بزرگ شدن مفاصل و دردناك بودن آنها و بدشكلی استخوان میگردد. نسبت بسیار كم كلسیم به فسفر ، میتواند ذخایر استخوان را خیلی سریع تخلیه كند. كمبود ممكن است حتی در بالغان در شرایط نگهداری به خاطر پایین بودن سطوح كلسیم توام با زیادی فسفر در بافتهای نرم پرنده رخ دهد. نسبت بسیار كم كلسیم به فسفر میتواند ذخایر استخوان را خیلی سریع تخلیه كند. مراحل پیشرفته تر كمبود كلسیم منجر به گرفتگی عضلات میگردد. گرفتگی های موضعی به سمت حملات شدید كزازی كه گاهی تشنج نامیده می شود ، پیشرفت می كنند.
جوجه های در حال رشد به ویژه پرندگان ماده تخمگذار نسبت به كلسیم اشتهای خاصی دارند . اگر به آنها اجازه انتخاب دو خوراك كه از همه نظر ، به جز سطوح كلسیم با هم مشابه هستند ، داده شود آنها خوراكی با كلسیم كافی را نسبت به خوراك دیگر ، ترجیح می دهند. به هنگام تخمگذاری پرندگان وحشی و طیور ، انتخاب منابع غنی از كلسیم مثل پوسته نرم تنان یا سنگ آهك مشاهده شده است. در واقع این منابع به خصوص در روزهایی كه پوسته تخم در حال شكل گیری است انتخاب می شوند.
هنگامی كه سطوح كلسیم در جیره بیش از حد بالا باشد جذب آن حداقل بوده و بیشتر كلسیم جیره در مدفوع دفع می شود. زیادی كلسیم ، در هضم سایر مواد معدنی مثل فسفر ، منیزیم ، منگنز و روی اختلال ایجاد كرده و باعث كمبودهای ثانویه آنها می شود. در جوجه های در حال رشد معمولا سطوح كلسیم بیش از 5/1 درصد بالاتر از مقدار مورد نیاز در نظر گرفته می شود . اگر نسبت كلسیم به فسفر در حد مطلوب نگهداشته شود امكان تحمل سطوح بالاتر كلسیم وجود دارد.
معمولا كلسیم موجود در دانه ها 02(/0 تا 1/0 درصد ماده خشك) و در حشرات (01/0 تا 4/0 درصد) كم و در قسمتهای رویشی گیاهان نسبتا بالا است .

فسفر
در حدود 85 درصد فسفر موجود در بدن پرندگان در استخوانها قرار دارد. در جوجه های در حال رشد كه جیره ای با نسبت كلسیم به فسفر برابر 2 به 1 را مصرف می كنند ، 20 درصد فسفر جذب شده از طریق دفع با منشاء داخلی ، از دست می رود. این مقدار با كم شدن نسبت كلسیم به فسفر ، به دلیل جذب بیشتر فسفر ، افزایش می یابد.
احتیاج به فسفر در جوجه های در حال رشد ، بالاترین مقدار است و با كاهش رشد اسكلت ، به تدریج كم می شود. در طی دوران تخمگذاری نیاز به فسفر افزایش می یابد. این افزایش بسیار بیشتر از مقداری است كه بتوان به حساب فسفر موجود در تخم گذاشت. افزایش نیاز به فسفر ناشی از تقاضای زیاد برای كلسیم در ساخت پوسته تخم می باشد كه باعث استفاده از استخوانها نیز می شود. كمبودهای متوسط فسفر و یا نسبت كلسیم به فسفر بسیار بالا در جوجه های جوان در حال رشد ، باعث ریكتنز، ضعف و سرانجام مرگ می شود. در پرندگان ماده تخمگذار ، كمبود فسفر ، مصرف خوراك را كاهش داده به طوری كه در بعضی از گونه ها ممكن است به تولید تخم آسیب رساند. همچنین ممكن است باروری و تعداد تخم را نیز كاهش دهد. سطوح بسیار بالای فسفر میتواند باعث كمبود كلسیم شود . در پرندگان تخمگذار ، فسفر اضافی ، مستقل از وضعیت كلسیم ، میتواند باعث نازكی پوسته تخم گردد.
تمامی خوراكها با منشاء حیوانی ، منابع عالی از فسفر با قابلیت دسترس بالایی هستند. اندامهای رویشی گیاه منابع خوبی از فسفر هستند ولی بذور ممكن است حاوی مقادیر كمی فسفر بوده و یا از نظر آن كمبود داشته باشند.
ذخایر قابل توجه ای از سدیم و پتاسیم و كلر در استخوانها یافت می شود. این ذخایر در محرومیتهای طولانی مدت غذایی ، زمانی كه استخوانها بسیج می گردند ، قابل دسترس می باشند ، ولی موقع مصرف مقادیر كافی از جیره ای كه از نظر یك الكترولیت كمبود دارد اینگونه نیست ، مصرف جیره با كمبود كلی ، در دراز مدت باعث غلیظ شدن خون ، از دست رفتن آب بدن و كاهش رشد و تولید تخم می گردد. گاهی اوقات نیز این كمبود در بعضی پرندگان ، مواقعی كه در محیطهای پر سر و صدا و یا تحت فشار قرار گیرند ایجاد گرفتگی عضلات كرده و پاهایشان به سمت عقب كشیده می شود. علائم اولیه كمبود پتاسیم در جیره ، كاهش اشتها ، ضعف عضلانی ، تنفس دردناك و ضعف قلبی می باشند. كمبود سدیم باعث كاهش حجم مایعات بین بافتها ، فشار خون پایین ، كاهش استحكام استخوان ، رشد ضعیف و كاهش توانایی تولید مثلی می شود.
پرندگان نسبت به سدیم و كلر اشتهای خاصی دارند و در مواقع كمبود فعالانه به دنبال منابع نمك می گردند. پرندگان گیاه خوار نسبت به پرندگان جانور خوار بیشتر در معرض كمبود سدیم هستند زیرا اندامهای رویش گیاهان جوان معمولا سدیم اندكی دارد ولی حاوی پتاسیم زیادی می باشند. خوراكهایی با منابع حیوانی هر سه الكترولیت سدیم و پتاسیم و كلر را دارا می باشند. اسهال و دیگر اختلالات گوارشی دفع الكترولیت را افزایش و جذب آنها را كاهش می دهند ، از این رو به مقدار زیادی نیاز به آنها را افزایش می دهند. درمان با الكترولیت های جایگزین ، یكی از روشهای معمولی در مراقبت های دامپزشكی از پرندگانی است كه از عفونت های روده ای رنج می برند.
اكثر گیاهان رستنی ، بذور و میوه ها حاوی مقادیر نسبتا كمی سدیم هستند ولی معمولا از نظر پتاسیم كافی یا غنی می باشند. خوراكهایی با منبع حیوانی معمولا منابع خوبی از الكترولیت ها هستند. تكمیل جیره با كلروسدیم معمولا با تامین نمك انجام می گیرد. كلرید پتاسیم را میتوان به عنوان مكمل پتاسیم به كار برد ولی بندرت به آن نیاز است. پرندگان وحشی برای تكمیل جیره ای با كمبود سدیم ، اغلب از خاكستر ، آب شور ، خاكهای معدنی مصرف می كنند.

منیزیم
كمبود منیزیم در پرندگان بسیار نادر است زیرا بیشتر خوراكها حاوی غلظتهای بیش از نیاز منیزیم هستند. احتمالا دلیل كمبود منیزیم ، سطوح بالای كلسیم یا فسفر در جیره است. با وجود این بیشتر مكملهای كلسیم و فسفر حاوی مقدار زیادی منیزیم بوده و احتمال بروز آن بعید است. در هنگام ایجاد كمبود منیزیم با تغذیه طولانی مدت جیره فاقد منیزیم، علایم كمبود آن عبارتند از: بیحالی ، پایین بودن شدت سوخت و ساز پایه ، دشواری تنفس ، اختلال در حركت ، كندی رشد و دوره هایی از اغما. زیادی منیزیم در جذب و متابولیسم كلسیم مداخله كرده و علایمی مشابه كمبود كلسیم ایجاد می كند كه عبارتند از: ضعیف شدن استخوان ، پوسته نازك تخم. سطوح بالای كلسیم و فسفر در جیره ، مسمومیت با منیزیم را كاهش می دهد. منابع غنی از منیزیم شامل سنگ آهك ، استخوان و اندام های رویشی گیاهان است . مقدار منیزیم در بدور نسبتا كم بوده ولی هنوز هم كافی است.

مس
نیاز به مس در همه ی گونه های طیوری كه مورد آزمایش قرار گرفته اند به ازای هر كیلوگرم ماده خشك ، از 8 میلی گرم فراتر نمی رود. پرندگان جوان در حال رشد ، نسبت به بالغان به مقادیر بیشتری از مس نیاز دارند و احتمال بروز كمبود در آنها بیشتر است.
علایم كمبود مس شامل: كم خونی ، خونریزی ، لنگش ، تخمهای غیر بارور و كم رنگی پرها است. كم خونی به خاطر سطوح پایین سرولوپلاسمن است كه باعث استفاده ی ضعیف از آهن می شود. خون ریزی ناشی از ساخت ناقص الاستین است كه باعث عدم استحكام و خاصیت ارتجاعی ضعیف عروق خونی می شود. مرگ در اثر كمبود مس اغلب به خاطر تورم آئورتی است كه آئورت ضعیف شده و غیر قابل ارتجاع می شود. لنگش مرتبط با كمبود مس ، به خاطر فقدان اتصالات عرضی كولاژن در استخوانها به خصوص صفحات رشدی است كه نتیجه آن غیر طبیعی شدن استخوانها و مفاصل است كه باعث بزرگ شدن مفصل خرگوشی و خمیدگی پاها می شود. تیروزیناز یك آنزیم حاوی مس می باشد كه مسئول ساخت ملانین است و كمبود مس باعث نقصان در تولید رنگدانه می شود.
تخم حاصل از پرندگان ماده ای كه كمبود مس دارند غیر بارور بوده و به خاطر كولاژن در غشای پوسته ممكن است پوسته های غیر طبیعی داشته باشند.
سطوح مس در گیاهان بسته به گونه و عوامل مربوط به خاك ، از 1 تا 50 میلی گرم در هر 1 كیلوگرم ماده خشك تغییر می كند. مس به ویژه در اندامهای رویش گیاهان ممكن است به مقدار بسیار كمی قابل دسترس باشد. دانه غلات حای مقادیر حاشیه ای مس هستند. مقدار مس در بافتهای حیوان و حشرات متغییر بوده و به جیره آنها بستگی دارد. با این حال مس موجود در خوراكهای با منشاء حیوانی به مقدار زیادی قابل دسترس است و معمولا مقدار آن بیش از اندازه مورد نیاز برای رفع نیاز پرندگان می باشد. قابلیت دسترسی مس در منابع گیاهی معمولا خیلی كمتر از منابع حیوانی است. مسی كه معمولا به صورت مكمل به جیره های پرندگان اضافه می شود ، به صورت سولفات مس ، كلرید مس یا اكسید می باشد.

آهن
نیاز به آهن به وسیله شكل شیمیایی آن در جیره و همچنین نسبت مقدار سایر اجزای جیره تحت تاثیر قرار می گیرد. آهن موجود در خوراكهای با منشاء حیوانی ، نسبت به خوراكهای گیاهی به طور قابل ملاحظه ای قابلیت دسترسی بیشتری دارند. تقریبا كمتر از 10 درصد آهن موجود در گیاه قابل دسترس است و در خوراكهای حیوانی قابلیت دسترسی آن حدود 30 درصد می باشد. نیاز به آهن با گزش حشرات یا وجود انگلهای خونخوار افزایش می یابد. آهن در كبد ذخیره می شود و جیره ای كه مقادیر كافی آهن داشته باشد می تواند برای چندین هفته ، كمبود آن را جبران نماید. پرندگانی كه روی كف بتونی یا قفسهای سیمی پرورش داده می شوند ، به كمبود آهن حساستر می باشند چون آنها به خاك كه آهن تكمیلی را برای آنها فراهم می كند دسترسی ندارند. جوجه های پرندگان دانه خوار كه رشد سریعی دارند در محیطهایی كه كمبود آهن وجود دارد ، نسبت به كمبود آن بیشترین حساسیت را دارند. كمبود آهن در ابتدا با كم خونی مشخص می گردد. كمبود طولانی مدت آهن ، باعث كاهش شدت رنگ قرمز و سیاه پرها در تعداد زیادی از پرندگان می شود ولی در تمام گونه ها چنین اثری ندارد. پرندگان ماده تخمگذار مبتلا به كمبود آهن، تخم هایی می گذارند كه در آنها مرگ و میر در مراحل انتهایی رشد جنین به وقوع می پیوندد.
بیشتر دانه ها حاوی 30 تا 60 میلی گرم آهن در كیلوگرم هستند . اندام های رویش گیاهان در حدود 50 تا 700 میلی گرم در كیلوگرم ماده خشك ، آهن دارند. مقدار آهن در میوه ها بسیار كم و حدود 15 تا 40 میلی گرم در كیلو گرم ماده خشك است. منابع حیوانی معمولا حدود 500 میلی گرم در كیلوگرم آهن دارند.

روی
نیاز طیور به روی در هیچ مرحله ای از زندگی از 70 میلی گرم در كیلوگرم ماده خشك بالاتر نمی رود. برای تعیین نیاز پرندگان به روی معمولا از اشتها و تجمع آن در استخوان استفاده می شود. كمبود روی در پرندگان محصور كه از جیره هایی بر پایه دانه ها تغذیه می گردند نسبتا عادی است . حتی كمبود روی در جیره ، باعث كاهش اشتها می شود. كمبود های شدیدتر باعث افت شدید در مصرف خوراك می گردد. كمبود روی به تمام فرآیندهای فیزیولوژیكی مهم از جمله تكثیر سلولی و رشد ، پردرآوری ، رشد استخوان ، باروری و كارایی سیستم ایمنی ، تعادل الكترولیتی سلولها ، یادگیری و رفتار آسیب می رساند. كوتاه و ضخیم شدن استخوان درشت نی و استخوانهای مچ پا ، رنگ آمیزی ضعیف پرها از علایم مشخصه كمبود روی در پرندگان مخصوصا پرندگان در حال رشد ، می باشد. در پرندگان ماده تخمگذار ، كمبود روی تعداد تخم ها را كاهش می دهد. جوجه هایی كه از چنین تخم هایی خارج می شوند نیز ضعیف خواهند بود. در كمبودهای شدید حتی ممكن است نوزادان ناقص الخلقه ای بوجود آیند كه اكثرا خواهند مرد. كمبود روی در پرندگان بالغ نیز باعث تورم پوست در روی پاها و ساقها ، اطراف منقار و روی زبان می شود. پس از پر ریزی نیز ، پرهای جدید سائیده شده و ممكن است محور پرها ، حاوی حبابهایی باشد كه استحكام ساختمانی آنها را ضعیف می نماید.
پرندگان میتوانند سطوح نسبتا بالای روی در جیره را احتمالا به خاطر توانایی در كنترل جذب آن ، تحمل نمایند. معمولا بیشترین مسمومیتها با روی ناشی از مصرف اقلام غیر خوراكی نظیر سكه ها یا فولاد گالوانیزه می باشد. علایم مسمومیت شامل : كم خونی و رشد كم در جوجه ها یا كاهش وزن در بالغان است.
سطح روی در اندامهای رویشی گیاهان بسته به گونه ، محیط و مقدار روی در خاك از 10 تا 300 میلی گرم در كیلوگرم ماده خشك تغییر می كند. بذرها با دارا بودن 10 تا 100 میلی گرم روی در كیلوگرم ، از ثبات بیشتری در محتوای روی برخوردارند. با این حال روی موجود در بیشتر بذرها قابلیت دسترسی حیاتی كمی دارد. اكثر خوراكهای با منشاء حیوانی ، منابع خوبی از روی و با قابلیت دسترسی حیاتی بالا می باشند.
روی معمولا به صورت مكمل سولفات روی ، كربنات روی ، اكسید روی یا تركیب روی با اسیدهای آمینه می باشد. لوله های گالوانیزه آب با غنی شدن روی میتواند از كمبود آن جلوگیری نماید. سیمهای گالوانیزه موجود در قفسها میتوانند منبع عمده ای از روی باشند. بیشتر پرندگان محبوس به قفس خود نوك می زنند و ممكن است از این راه مقادیری روی كه برای بروز كمبود آهن و مس كافی است ببلعند.

ید
ید یكی از اجزای اساسی هورمونهای تیروئیدی تری یدوتیرونین و تیروكسین می باشد. فعالیت متابولیكی دیگری برای آن در پرندگان مشخص نشده است. احتیاج به ید در طیور در تمام دوران زندگی بین 3/0 تا 4/0 میلی گرم ماده خشك جیره می باشد. اولین علامت كمبود ید ، بزرگ شدن غده تیروئید یا گواتر است. این به دلیل پائین بودن سطح هورمون تیروئید ناشی از كمبود ید در جیره می باشد كه سبب آزاد شدن سطوح بالایی از هورمون محرك تیروئید از هیپوفیز شده و بزرگی تیروئید را تحریك می كند. در پرندگان كوچك ، بزرگی تیروئید بر مری و نای فشار آورده و باعث استفراغ غذا ، اشكال در تخلیه چینه دان و تنگی نفس می شود. سطوح پایین تیروكسین به خاطر كمبود ید در جیره ، باعث چاقی و رشد غیر طبیعی پرهای بلند و زینتی و همراه با تغییرات آشكار در رنگ آمیزی می شود. در پرندگان ماده تخمگذار كمبود ید در جیره باعث پایین بودن سطح ید در تخم می شود كه این سبب كاهش جوجه درآوریو تاخیر در جذب كیسه زرده می گردد. نیاز به ید برای حداكثر تعداد تخم ، در حدود 6 برابر كمتر از نیاز جوجه درآوری وسرزندگی جوجه ها است.
در كل طعمه های حیوانی نسبت به گیاهان مقدار ید بیشتری دارند و ید در ماهیها و گیاهان دریایی بسیار زیاد است. معمولا ید به صورت یدات كلسیم و یدات پتاسیم به جیره پرندگان محصور در قفس اضافه می شود. گیاهان دریایی مانند گیاه كلپ گاهی اوقات به عنوان مكمل در جیره غذایی پرندگان محصور در قفس استفاده می شود.